معلولان درگذر زمان تهیه کننده : سید امیر میرخندان در طی قرون گذشته برخی افکار تعصب آمیز ، خرافات و نگرش افراد غیر معلول ، به میزان قابل ملاحظه ای تعیین کننده کیفیت زندگی و سرنوشت افراد معلول بوده است ، این واکنش نسبت به این افراد را می توان به پنج مرحله تاریخی تقسیم نمود.
نگهداری در نوانخانه ها، دورکردن آنان از معرض دید مردم
نگهداری معلولان در شبانه روزی ها بر اساس نوع معلولیت (خدمات موسسه ای)
حذف و طرد معلولین از جامعه
تشویق و حمایت معلولین در جهت زندگی در کنار خانواده و جامعه (خدمات تلفیقی)
خودشکوفایی - حمایت از آنان درجهت دستیابی به نهایت توانایی های خود
حذف و طرد معلولان جامعه :
همانطور که بیان شد نگرش افراد جامعه نسبت به معلولان در تعیین نحوه برخورد با آنان موثر بوده ، بنابراین عواملی همچون عقاید خرافی ، نژاد پرستی و ترس از مواجه شدن با مشکل معلولیت بعضی از افراد یا جوامع را بر آن داشته که به جای حمایت از معلولان به حذف و طرد آنان مبادرت نمایند.
نگهداری در نوانخانه ها ، دورکردن آنان از معرض دید مردم :
اولین نوانخانه در اوایل قرن شانزدهم در اروپا ایجاد گردید. هدف از ایجاد آن ، کمک به اقشار آسیب پذیر من جمله معلولان بود که در شرایط بد اقتصادی می زیستند، در آن دوران موسسات خیریه توانایی حمایت از این گروه را نداشتند بنابراین نوانخانه ها با سرمایه دولت ایجاد شد تا اینکه جایگزین مراکز خیریه گردد. اگر چه نوانخانه ها گامی در جهت بهبود وضع معلولان بود ، ولی از آنجا که ارتباط آنان را با جامعه قطع می نمود مورد قبول جوامع رو به پیشرفت قرار نگرفت.
گسترش دموکراسی ، تامین اجتماعی، رویکرد علمی و انسانی در ارتباط با مسایل فقر، ساختار نوانخانه ها را در کشورهای اروپایی و آمریکا در اواسط قرن نوزدهم دستخوش تغییر و تحول نموده و تا آنجا پیش رفت که به برچیدن آن انجامید.
نگهداری معلولان در شبانه روزی ها براساس معلولیت (خدمات موسسه ای)
همانطور که بیان شد اداره وضعیت معلولان به شکل نوانخانه ها بعلت وضعیت رقت بار آنان مورد پذیرش جامعه نبود، بنابراین با توسعه و رشد علوم اجتماعی ، انسانی و پزشکی، نگهداری گروهی آنها مطرود و جای خود را به نگهداری بر اساس نوع معلولیت (ناشنوایان ، نابینایان ، معلولین جسمی و حرکتی و غیره ) مطرح گردید.
با سپری شدن زمان شرایط زندگی برای معلولان مناسبتر شد و آنان با خارج شدن از مراکز نگهداری فرصت ارتباط و زندگی کردن در کنار افراد عادی را پیدا کردند. اگر چه رویکرد خدمات موسسه ای در کشورهای پیشرفته تبدیل به خدمات تلفیق شده ولی رویکرد غالب کشورهای در حال توسعه همان خدمات موسسه ای می باشد.
تشویق و حمایت معلولان در جهت زندگی در کنار خانواده و جامعه ( خدمات تلفیقی )
روند تکاملی خدمات به سمت تلفیقی ثمره تغییرات تدریجی پاره ای عوامل از جمله موارد زیر می باشد :
نوآوری در خدمات پزشکی
کمبود امکانات و منابع مالی و هزینه های هنگفت روش های بازتوانی در موسسات
فقدان کارآیی لازم سایر راه حلهای ارائه شده توان بخشی
عکس العمل میلیونها نفر علیه نگرش های حمایتی و سلطه جویانه
گسترش مشارکت معلولین و خانواده های آنها در امور مربوط به افراد معلول
پس از جنگ جهانی دوم ، میلیونها سرباز مجروح و معلول به خانه های خود بازگشتند و به زندگی عادی اجتماعی و خانوادگی ملحق شدند. تعدادی بیمارستان و مراکز شبانه روزی برای ارائه خدمات توان بخشی و کمک به معلولین دایر شد اما چون تفکر نگهداری تمامی معلولین در موسسات عملی به نظر نمی رسید ، رویکرد تلفیقی و بازگشت به زندگی اجتماعی ، بعنوان راه حل اصولی مطرح گردید. از طرفی دهه 1950 آغاز تحولی بزرگ در علم ورانپزشکی است ، ساخت داروهای جدید در زمینه درمان بیماران ذهنی و روانی ، زمینه ترخیص بسیاری از بیماران و مراقبت از آنان را در جامعه فراهم نمود.
عواملی همچون آموزش افراد معلول برای بازتوانی ، نهضت عادی سازی خدمات معلولین و ... به موسسه زادیی کمک نمودند. در این دوره نقش توان بخشی از رویکرد کلینیکی و درمانی صرف به آموزش خانواده و معلول معطوف گردید.
خودشکوفایی - حمایت از آنان در جهت دستیابی به نهایت توانایی های خود :
خود شکوفایی به این معناست که هر فرد معلول بتواند از عهده برآوردن نیازهای خود برآید و با دستیابی به یک نقش مثبت در زندگی اجتماعی، به صورتی مستقل ، محترمانه و با کرامت زندگی کند. در واقع این هدف می تواند آرمان توانبخشی باشد.
در گذشته فرض بر این بود که با ارضای نیازهای مادی و فیزیولوژیک که از طریق خدمات توانبخشی سنتی مهیا می شد، افراد معلول به نهایت خواسته های خود دست خواهند یافت. در حالی که این تصور بسیار سطحی است و انسان دارای نیازهای دیگر است که باید ارضاء شوند از جمله برخورداری از احترام و شأن اجتماعی ، عزت نفس و ... خودشکوفایی ، در بالاترین مرتبه سلسله نیازهای آدمی قرار دارد.
اگر در پی دستیابی معلول به عزت نفس باشیم و انتظار ایفای نقش فعال در جامعه و خانواده از او داشته باشیم ، ناگزیر از فراهم ساختن امکانات ، وسایل و فرصت هایی خواهیم بود.
تاریخچه توان بخشی در جهان :
از بدو خلقت بشر، بیماری همواره همراه او بوده است ، که تلاش های درمانی زیادی را به دنبال داشته است . این دوره تاریخ را ، پزشکی درمانی ( Curative Medicne ) نامیده اند. پس از کشف میکروبها ، باکتریها و ... توجه به علل اکثر بیماریهای عفونی و کشف میکروب های مختلف و توجه به موضوع واکسن ها و مصونیت های حاصله در اثر واکنش های گوناگون ، بسیاری از بیماریها مثل، آبله ، وبا ، طاعون و امثال آنها درمان یا ریشه کن گردید. این دوره را دوره پیشگیری ( Pteventive Medicne ) نامیدند.
تا چند قرن ، جهان همین دو دوره را می شناخت ، پس از جنگ جهانی اول و فراگیری فلج اطفال در آمریکا ، بعلت مواجه شدن ممالک دنیا بخصوص اروپا و آمریکا با تعداد زیادی معلول ، دانشمندان و متخصصان را بر آن داشت که فکری برای این عده زیاد معلولین بکنند. تا آنان را به زندگی امیدوار کرده ، از نیروی انسانی نهفته در فرد معلول به نفع جامعه و خود او استفاده نمایند.
پیشرو این علم در آمریکا، پزشکی بنام ادوارد راسک بوده ، که اولین مرکزتوانبخشی را در بیمارستان بل ویو ( Bell View ) نیویورک تاسیس کرد. بدین ترتیب دوره جدیدی در پزشکی بنام توانبخشی پزشکی آغاز گردید.
تاریخچه توان بخشی در ایران :
توانبخشی در کشور ما متکی بر قانونی است که در سال 1347 ، مورد تصویب و تایید مسئولین قانونگذاری وقت ، قرار گرفته است و دولت مکلف شد جهت تجدید فعالیت و حرفه آموزی و تقویت روحی کسانی که بعلت نقص عضو و یا از دست دادن بخشی از توانایی خود قادر به انجام کار نیستند ، انجمنی بنام انجمن توانبخشی ، وابسته به وزارت کاروامور اجتماعی ایجاد نماید . پس از تشکیل وزارت رفاه اجتماعی سابق انحمن توان بخشی از وزارت کار و امور اجتماعی جدا شد و زیر نظر وزارتخانه مذکور ولی مستقل و برمبنای اساسنامه تصویبی خود فعالیت می نمود تا این که در سال 1355 ، با انحلال وزارت رفاه اجتماعی ، انجمن توان بخشی زیر نظر وزارت بهداری ، بهزیستی قرار گرفت و تا اوایل سال 1358 زیر نظر وزارتخانه مذکور به وظایف محوله اقدام می نمود. در اوایل سال 1358 ، با تشکیل سازمان بهزیستی کشور ، انجمن توانبخشی از وزارت بهداری جدا و در سازمان بهزیستی کشور ادغام گردید که بصورت یک حوزه معاونت توانبخشی در سازمان مزبور فعالیت می نماید.
تاریخچه توان بخشی حرفه ای در ایران همزمان با مصوبات در برنامه پنجم عمرانی کشور در سال 1347 در قالب انجمن توانبخشی آغاز شد. برخی وظایف این انجمن برای آشنایی خوانندگان ارایه می گردد:
فراهم آوردن امکانات لازم جهت درمان ، تجدید فعالیت و آموزش حرف و مشاغل مناسب برای معلولان ، هماهنگ ساختن کلیه فعالیت هایی که در جهت تامین رفاه و اشتغال معلولان انجام می گیرد.
هدایت معلولین و کمک به آنها درجهت ایجاد شرکتهای تعاونی تولید و فراهم نمودن زمینه های لازم فعالیت این شرکتها .
تاسیس مراکز توانبخشی به منظور درمان ، آموزش حرفه ای و آماده کردن معلولان برای بازگشت به فعالیت اجتماعی .
اما تاریخچه توان بخشی حرفه ای در سطح بین المللی در 22 ژوئن 1955 در کنفرانس بین المللی کار به اتفاق آرا توان بخشی حرفه ای معلولین را مورد تصویب قرار داد. در اصول این توصیه نامه بین المللی کار راجع به توان بخشی حرفه ای آمده است که :
برای اشخاص باید فرصتی برابر با افراد ناتوان درنظر گرفته شود تا شغلی متناسب با توانایی که دارند احراز نمایند.
به اشخاص ناتوان باید فرصت داده شود به شغلی مناسب تر و کارفرمایی که فرد انتخاب می کنند دست یابند.
باید به توانایی ها و ظرفیت شغلی اشخاص ناتوان تاکید و توجه شود و نه به توانایی آنان .
تعاریف و مفاهیم :
توانبخشی : مفهوم اصلی واژه توانبخشی ، بازگردانیدن توانایی ها ، حفظ شان و منزلت فرد معلول و تعیین جایگاه قانونی اوست . اما توان بخشی اصطلاحی عبارت است از فرآیندی متشکل از اقدامات هدفمند در جهت قادرسازی شخص معلول، به منظور دست یابی به سطح نهایی توانایی و عملکرد جسمی ، حسی ، ذهنی ، روانی ، اجتماعی و حفظ این توانایی ها .
تعریف سازمان جهانی بهداشت در سال 1969 :
توانبخشی مجموعه ای از خدمات و اقدامات هماهنگ پزشکی ، اجتماعی ، آموزشی و حرفه ای در جهت آموزش و بازتوانی فرد معلول ، به منظور ارتقاء سطح کارآیی او در بالاترین حد ممکن می باشد.
تعریف سازمان جهانی معلولین درسال 1981 :
برابر سازی فرصت ها ، فرآیندی است که طی آن سیستم های عمومی جامعه ، از جمله محیط فیزیکی ، مسکن ، حمل و نقل ، خدمات بهداشتی و اجتماعی فرصت های آموزش و اشتغال ، امکانات فرهنگی و اجتماعی مانند امکانات ورزشی و تفریحات سالم ، برای تمام افراد ، قابل دستیابی و استفاده می شود .
تعریف توان بخشی حرفه ای :
براساس تعریف سازمان بین المللی کار ، توانبخشی حرفه ای فرآیندی از خدمات مستمر و هماهنگ توانبخشی است که در ابعاد ارزشیابی و راهنمایی حرفه ای آموزش حرفه ای ، کاریابی و اشتغال درجهت قادرسازی فردمعلول برای دستیابی و ابقاء در شغل مناسب ارائه می شود.
مراحل توانبخشی حرفه ای :
الف ) ارزشیابی و راهنمایی حرفه ای : عبارت است از بررسی چگونگی استفاده از حداکثر توانایی جسمی و ذهنی افراد معلول برای آموزش حرفه ای ، به صورتی که علایق فرد معلول در نظر گرفته شود و در عین حال ، بر سلامتی و معلولیت وی خللی وارد نشده و میزان بازدهی او نسبت به افرادغیر معلول در همان حرفه ، کاهش نداشته باشد.
راهنمایی حرفه ای انتخاب حرفه مناسب را با توجه به ویژگی های فرد معلول و فرصت های آموزشی موجود در جامعه را برای معلولان مهیا میکند. برای انجام این کار اصولی باید در نظر گرفته شود که به برخی از آنان اشاره می شود :
مصاحبه یا مشاوره حرفه ای تا حصول نتیجه مطلوب
بررسی سوابق شغلی فرد معلول
بررسی سوابق علمی ، آموزش ، تجربی و آموزش های علمی قبل از معلولیت
انجام معاینات پزشکی به طور دقیق
انجام آزمون های مناسب برای تعیین ظرفیت فرد معلول
جمع آوری اطلاعات شخصی و خانوادگی فرد معلول
جمع آوری اطلاعات مربوط به فرصت های شغلی و امکانات اقتصادی
ب ) آموزش حرفه ای :
آموزش فنی و حرفه ای، باید به گونه ای برای معلولین طراحی شود که به اشتغال فرد معلول منجر گردد. برای آموزش فنی و حرفه ای، شیوه های مختلفی متداول است یکی از آنان روش تلفیقی است. برای انجام آموزش به روش تلفیقی چند نکته باید در نظر گرفته شود :
کلیه امکانات و فضای آموزش متناسب با شرایط معلول منطبق باشد.
مربی آموزش از مهارتهای ارتباط با فرد معلول و از صبر و شکیبایی برخوردار باشد.
کارآموزان هم دوره معلول کاملا" توجیه شوند تا برخورد مناسب و همکاری لازم داشته باشند.
ج ) کاریابی و اشتغال :
با توجه به ارزشیابی در مرحله اول بعضی از معلولان برای احراز شغل دچار مشکل می شود. با این وجود موفقیت کاریاب به چند اصل عمده بستگی دارد. وضعیت بازارکار ، مناسب بودن کیفیت و کمیت آموزش فرد معلول ، خصوصیات فردی و عملی کاریاب از جهت توان ایجاد رابطه ، آگاهی از وضعیت بازارکار ، آشنایی با معلولیت ها ، میزان نفودذ کاریاب در جامعه ، تامین امنیت حقوق کارفرمایان ، استفاده از تسهیلات قانونی در جهت آموزش و اشتغال معلولان و نوع و شدت معلولیت . د ) پیگیری :
قرار گرفتن در محیط های جدید شغلی که مستلزم گسترش روابط اجتماعی ، تعامل و ارتباط متقابل بین همکاران ، آشنایی با نظم و مقررات اداری است تا مدتی برای افراد معلول دشوار است. حضور در محیط کار می تواند عامل حمایت کننده ای برای معلول تلقی شود. کاریاب ، هنگام آموزش فنی و حرفه ای معلول را تحت نظارت دارد و نقاط قوت و ضعف او را در انجام حرفه می شناسد. او باید کارفرما را با مسایل معلول آشنا کند و مطمئن شود که معلول در همان رشته ای که آموزش دیده کار می کند و امور دیگری ، که احتمال دارد تاثیر منفی بر معلولیت داشته باشد، به او محول نمی شود . کارفرما و کارگر معلول اگر در مواجهه با مشکلاتی که ویژه مراحل اولیه شروع کار است ، نتوانند به توافق برسند ، باید تشویق شوند که قبل از هر گونه تصمیمی ، کاریاب را درجریان امر قرار دهند و با همکاری او برای رفع مشکلات اقدام نمایند. احتمال دارد شخص معلول در ارتباط با سایر کارگران دچار اشکال شود ، یکی از وظایف کاریاب تصحیح این ارتباطات است. **** منبع : روزنامه همشهری : چهارشنبه - 26 خرداد 1384
مقاله " مقدمه ای بر توان بخشی حرفه ای معلولان "
|